بغداد شهری است که منصور دوانیقی در سال 141 هجری قمری (762 – 766 میلادی)، در کنار رود دجله، بنا نهاد و نامش را "مدینه السلام " گذاشت و پایتخت حکومتی خویش را به آنجا منتقل کرد.
او از نظر شهرسازی دست به آزمایش جالبی زد و شهر را به شکل یک دایره کامل که به وسیله یک دیوار اصلی با برج های مدور و یک خندق احاطه شده بود بنیان نهاد.
این شهر تا سال 262 هجری رونق داشت و پایتخت چندین خلیفه‌ی عباسی ( منصور، مهدی، هادی، هارون، امین و مأمون ) بود، اما از زمانی که معتصم پایتخت خود را به سامرا منتقل کرد، رو به ویرانی نهاد و مجدداً در سال 271 هجری پایتخت شد.
بغداد بعدها در سال 637 هجری به دست هلاکو خان و سپس در سال 979 هجری به‌دست تیمور لنگ و در سال 1017 به دست ترک‌ها تخریب شد و از آن پس میان ایرانیان و ترکان عثمانی دست به دست می گشت. در سال 1917 انگلیسی‌ها بر این شهر دست یافتند، در 1921 پایتخت کشور عراق شد و از آن روز تاکنون نیز همچنان پایتخت عراق است.
شهر بغداد بزرگترین شهر این کشور است و بر کرانه‌های رودخانه دجله و 40 کیلومتری فرات قرار دارد. از روزگار سومریان، بغداد نقطه مهمی برای ارتباطات تجاری و سفرهای کاروان‌های بازرگانی بوده است.
اوج رواج و ترقی بغداد در زمان هارون خلیفه بود و به دلیل وجود علما و هنرمندان آثار علمی و هنری پر ارزشی در این شهر پدید آمد.
بغداد نام‌های دیگری از جمله: مدینه المنصور، مدینه الخلفاء، الزوراء، المدینه، المدوره و مدینه السلام داشته است.
ارتفاع این شهر از سطح دریا 32 متر است.

بغداد امروز
این مرکز مهم فرهنگی، صنعتی، بازرگانی با 3680000 تن جمعیت در 1995 و 863 کیلو متر مربع وسعت عمدتاٌ زیر نفوذ عوامل فرهنگی سه دوره مشخص تاریخی شکل گرفته است: دوران حاکمیت عثمانی و حکومت پاشاها(1048 – 1335/ 1638 – 1917)، دوران اشغال، قیمومیت و تحت الحمایگی انگلیس و مشروطه سلطنتی (1296 – 1337ش / 1917 – 1958) و دوران جمهوری (از 1958 به بعد.)

منابع:
المنجمد بخش اعلام، ذیل لغت بغداد- تاریخ مسعودی - سفینه البحار- تتمه المنتهی .

خلیج فارس از سمت شمال با ایران، از غرب با کویت و عراق و از جنوب با عربستان، بحرین و امارت متحده عربی همسایه است. وسعت آن 240،000 کیلومتر است و پس از خلیج مکزیکو و خلیج هودسن سومین خلیج بزرگ جهان محسوب می‌شود.
این خلیج توسط تنگه هرمز به دریای عمان و از طریق آن به دریاهای آزاد مرتبط است و جزایر مهم آن عبارت‌اند از: خارک، ابوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک، کیش، قشم، و لاوان که تمامی آنها به ایران تعلق دارد.
خلیج فارس و سواحل آن معادن سرشار نفت و گاز دارد و مسیر انتقال نفت کشورهایی چون کویت، عربستان و امارات متحده عربی است. به همین دلیل، منطقه‌ای مهم و استراژیک محسوب می‌شود. بندرهای مهمی در حاشیه خلیج فارس وجود دارد که از آنها می‌توان بندر شارجه، دوبی، ابوظبی و بندر عباس را نام برد.
دریانوردی در خلیج فارس سابقه بسیار طولانی دارد ولی اولین مدارک قطعی در این زمینه به قرن چهارم قبل از میلاد مربوط است.
پس از بسته شدن راه تجارت بین شرق و غرب در دوره عثمانی، پرتغالی‌ها متوجه اهمیت این خلیج شدند، به طوری که سراسر قرن شانزدهم میلادی خلیج فارس را در تصرف خود داشتند. اما پس از آن انگلستان توانست کشورهای رقیب را از آن خارج کند و در آغاز قرن نوزدهم بر آن تسلط یابد. با این حال، در سال‌های بعد نیز کشورهای حاشیه جنوبی آن به تدریج مستقل شدند و انگلستان پایگاه‌های خود را از دست داد.

منابع:
اطلس گیتاشناسی؛ لغت نامه دهخدا

مقدمه
دریای مدیترانه، بزرگترین دریای داخلی دنیاست. دریای مدیترانه به مساحت 2،966،000 کیلومتر مربع، در بین قاره های آسیا و اروپا و آفریقا قرار گرفته است. عمیق ترین نقطه ی آن 4،330 متر می باشد.

تاریخچه
دریای مدیترانه که در حال حاضر ما آن را به این نام می شناسیم، دارای اسامی بسیاری در طول تاریخ بشری بوده است. برای مثال به زبان رومانی به طور عامیانه به آن مارنوکسترم می گفتند.
در کتابهای تورات و انجیل نام دریای بزرگ و دریای غربی را به آن می دادند.

موقعیت جغرافیایی

 این دریای بزرگ خود شامل چند دریای کناری و داخلی است؛ در غرب به وسیله ی تنگه جبل الطارق با اقیانوس اطلس ارتباط دارد. مدیترانه به وسیله ی کانال سوئز به دریای سرخ وصل شده و از این طریق به اقیانوس هند راه پیدا کرده است. زیر بنای اصلی دریای مدیترانه نظیر حوزه های اقیانوسی است.

شبه جزیره ایتالیا و دنباله ی آن جزیره سیسیل، دریای مدیترانه را به دو حوزه شرقی و غربی تقسیم کرده است.

•حوزه شرقی مدیترانه بزرگتر و عمیق تر است و در عین حال حوزه های فرعی مثل دریای آدریاتیک، دریای مرمره و دریای سیاه نیز می باشد.

•حوزه غربی مدیترانه شبیه مثلثی است که خلیج جنوا رأس آن و سواحل شمالی سواحل سیسیل| سیسیل و افریقا قاعده ی آن را تشکیل می دهد. آتشفشان مشهور وزوو در شرق و اتنا در جنوب این دریا قرار دارد.

شرایط آب و هوایی به گونه ای می باشد که دارای زمستان های سرد و مرطوب و تابستان های خشک می باشد. محصولات خاص این ناحیه عبارتند از: زیتون، انگور، پرتقال و نارنگی می باشد.

مشخصه این منطقه
این منطقه دارای بارندگی نامنظم، حرارت ملایم، توپوگرافی ناهموار، نزدیکی به منبع بزرگ آبی و واقع شدن در عرض های متوسط 45- 30 درجه می باشد.

مرزبندی کشورها
•اروپا (از شرق به غرب ): اسپانیا، فرانسه، ایتالیا، بوسنی و هرزگوین، سیبری، آلبانی و یونان.
•آسیا (از شمال به جنوب): ترکیه، سوریه، لبنان، اسرائیل و فلسطین
•آفریقا (از شرق به غرب): مصر، لیبی، تانزانیا و موراکو.

•پرتغال و قسمتی از بلغارستان و رومانی مرزی با دریای مدیترانه ندارند.

سامرا شهری است بین بغداد و تکریت که در جانب شرقی رود دجله قرار دارد. نام این شهر در اصل «سر من رای» بوده است یعنی «هر که آن را ببیند شاد می شود.» معتصم، خلیفه عباسی، که در سال 221 هجری به آبادانی این شهر پرداخت، این نام را برای آن برگزید.

بعدها این شهر رو به ویرانی نهاد و به « ساء من رای» (هر که آن را ببیند ناراحت می‌شود) مشهور شد و پس از مدتی به اختصار، «سامرا» نام گرفت. حرم مطهر عسگریین ( یعنی امام هادی و امام حسن عسگری ) و قبر نرجس خاتون، مادر امام زمان، در سامرا قرار دارد.
غیبت صغرای امام زمان از سردابی در همین شهر شروع شد. چند تن از خلفای عباسی نیز در این شهر دفن شده‌اند. در طول تاریخ بناهای زیبا و باشکوهی در سامرا ساخته شده که بقایای برخی از آنها تاکنون باقی مانده است.

منابع:
برگرفته از لغت نامه دهخدا به نقل از معجم البلدان و نزهه القلوب.

عراق یکی از کشورهای خاورمیانه است و از شرق با ایران، از شمال با ترکیه، از شمال غرب و غرب با سوریه، از جنوب با عربستان سعودی و از جنوب شرق با کویت همسایه است.
بنادر ام القصر و فاو در همین ناحیه در کنار خلیج فارس قرار دارند. مساحت این کشور 453500 کیلومتر مربع است و قسمت‌های کوهستانی آن در شمال و شمال شرقی و غرب آن گسترده شده.
در کتاب‌های «سرزمین خلافتهای شرقی» و «الموسوعه» چنین آمده است:
بین النهرین به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می شود که اعراب، قسمت شمالی را جزیره و قسمت جنوبی را عراق نامیده اند. بیشتر این سرزمین را بیابان‌ها یا جلگه‌های حاصلخیز اطراف رودهای دجله و فرات تشکیل داده است.
از حدود 4500 سال پیش اقوام گوناگونی بر این سرزمین حکومت کرده اند و می‌توان گفت کهن‌ترین تمدن جهان در بین النهرین در عراق پدید آمده است.
اسکندر مقدونی در سال 33 قبل از میلاد، این سرزمین را تصرف کرد. عراق در سال 302 میلادی تحت سیطره ساسانیان در آمد و مدتها یکی از ایالات ایران بود.
تیسفون، پایتخت ساسانیان، و شش شهر مهم دیگر که مجموعا مدائن نامیده می‌شوند و نیز کاخ ساسانیان که ایوان کسری نام دارد و امروز جز خرابه ای از آن باقی نیست در عراق امروزی قرار دارند.
پس از ظهور اسلام و آغاز فتوحات، تصرف این سرزمین، اولین فتح بزرگ مسلمانان بود.
امام علی علیه السلام در دوران خلافت خود، پایتخت حکومت اسلامی را از مدینه به کوفه که در عراق است منتقل فرمود. بعدها وقتی خلافت از امویان به عباسیان رسید اوضاع اقتضا کرد که پایتخت جدیدی انتخاب شود. از این جهت، منصور دوانیقی شهر بغداد را در حاشیه رود دجله بنا نهاد.
بعد از مدتی این پایتخت رونق یافت و مرکز خلافت عباسیان شد و از آن پس تاکنون همیشه پایتخت بوده است.
عراق در قرون جدید تحت سلطه عثمانیها قرار داشت تا اینکه جنگ جهانی اول پیش آمد و سلسله عثمانی نابود شد. از آن پس عراق به کشوری مستقل تبدیل شد. در سال 1958 حکومت پادشاهی ملک فیصل از میان رفت و نوع حکومت این کشور جمهوری اعلام شد.
در عراق دو رودخانه بزرگ جریان دارد: دجله به طول 1800 کیلومتر، و فرات به طول 2350کیلومتر.
از دیگر شهرهای مهم آن می توان به کربلا، نجف، موصل، بصره، کرکوک و سلیمانیه اشاره کرد.
نفت منبع اصلی در آمد عراق است.

منابع :
برگرفته از لغت نامه دهخدا به نقل از نزهة القلوب، الموسوعه؛ سرزمین خلافتهای شرق و العراق قدیما و حدیثا

جغرافیای عربستان و شبه جزیره عربستان
عربستان کشوری است که در شبه جزیره عربستان در جنوب غربی آسیا قرار دارد. این مملکت؛000/240/2 کیلومتر مربع مساحت سیزدهمین کشور جهان محسوب می شود.
عربستان از جنوب با کشور یمن، از شرق با عمان و امارات متحده عربی، از شمال، عراق و اردن و از سمت غرب با دریای سرخ همسایه است.
بلندترین قلّه آن در رشته کوههای غربی، 3120 متر ارتفاع دارد و “ رأس الصبح“ نامیده می شود.

همانطور که ذکر شد این کشور در شبه جزیره عربستان جای دارد و 80% آنرا گرفته است. شبه جزیره عربستان با 000/000/3 کیلومتر مربع، وسیعترین شبه جزیره جهان محسوب می شود و از سه طرف، دریاهای سرخ، دریای عرب (درجنوب)، خلیج عدن، دریای عمان و خلیج فارس و مدیترانه احاطه شده است.

حداکثر طول شبه جزیره 2500 کیلومتر و حداکثر عرض آن ما بین دریای سرخ و خلیج فارس 1000 کیلومتر می باشد. جغرافیدانان شبه جزیره عربستان یا جزیرة العرب را به شش قسمت تقسیم کرده اند :

1- تهامه: به قسمت غربی کوههای سراة که از شمال به جنوب جزیرة العرب به موازات دریای سرخ کشیده شده، تهامه گفته می شود. از آن رو تهامه گفته اند که حرارت آن زیاد و باد آن کم است. مکّه و نیمی از مدینه را جزو تهامه دانسته اند.

2- حجاز: به قسمت شرقی کوههای سراة و حد فاصل بین ارتفاعات نجد و شرق تهامه گفته شده که به شمال یمن منتهی می شود. حجاز از “حَجَزَ “ به معنای مانع است، چون بین تهامه و نجد مانع ایجاد کرده، آن را حجاز گفته اند. شهر طائف و نیمی از مدینه در حجاز قرار دارد.

3- نجد: ناحیه ای است مرتفع که پس از حجاز و میان یمن، صحرای سماده، عروض و عراق واقع بوده و چون از سایر نواحی مرتفع تر است آن را نجد نامیده اند. نجد قسمت مرکزی عربستان را تشکیل می دهد و ریاض پایتخت این کشور در آن قرار دارد.

4- عین: در جنوب حجاز و نجد، یعنی در منتهی الیه جنوب غربی شبه جزیره واقع و از حاصلخیز ترین نقاط شبه جزیره به شمار می رود. این منطقه از سمت شرق با حَضرَ موت و دریای عمان همسایه است.

5- عروض: شامل “ یمامه، عمان، بحرین و اصاء“ است. از این روز “ عروض“ نامیده اند که میان نجد، یمن و عراق، فاصله ایجاد کرده است.

6- حضرموت و المهره: ناحیه وسیعی در شرق عدن و در کناره دریاست که صحرای “ احقاف“ در مجاورت آن بوده است. گویند حضرت هود در این منطقه به خاک سپرده شده است.

بیابانها و صحراهای شبه جزیره عربستان
1- بادیه اشام: در شمال شبه جزیره قرار گرفته است.

2- صحرای نَفود: صحرایست وسیع، شنهای نرم و سرخ که وسعت آن به هفتاد هزار کیلومتر مربع می رسد. این صحرا بین “ جوف، جبل شَمَّر و نجد“ قرار دارد.

3- صحرای الدَّهناء: این صحرا از شمال شرقی به جنوب شرقی عربستان امتداد دارد و در شمال حضرموت، میان الربع الخالی و نفود واقع به صحرای سرخ نیز معروف است. کویری بی کران و بسیار صعب العبور که پای هیچ کس به آن رسیده است.

4-الربع الخالی در قسمت جنوب شرقی شبه جزیره، کویر بسیار وسیعی به نام “ الربع الخالی“ وجود دارد که تمام قسمت جنوب و جنوبی عربستان را به استثنای سواحل عمان قرار گرفته است. وسعت این صحرا به “پانصد هزار کیلومتر مربع“ می رسد و از بزرگترین صحراهای شنی جهان است.

5- صحرای احقاف: به صحراهای واقع در شمال شرقی “ حضرموت“ در شرق یمن و “دهنای جنوبی“ گفته می شود. گویند حادثة تاریخی سورة احقاف یعنی هلاکت قوم عاد در این منطقه رخ داده است.

تمدن و ادیان عربستان
قسمتی از عربستان که به عربستان سعید یا خوشبخت (arabia Eelix) معروف است، از متمدن ترین قسمتهای جزیرة العرب و حتی جهان محسوب می شود که از هزاره اول قبل از میلاد دارای تمدن با شکوهی بوده است.

عربستان سعید در منتهی الیه جنوب شبه جزیره قرار دارد و دارای موقعیتی مثلثی شکل است که با کشیدن خطی فرضی از جیزان (در ساحل دریای سرخ و عرب) به حضر موت (کنار دریای عرب در شرق) ایجاد می شود. دراین قسمت دولتهای معینیان، قَتَبان، سبا (که در قرآن از آن یاد شده است)، حضرموت، حمیریان و حبشیان یکی پس از دیگری به حکومت رسیده و آخرین دولت آن مقارن ظهوراسلام “دیلمیان“ دست نشاندة دولت ساسانی ایران بودند.

قسمتهای دیگر شبه جزیره عربستان که از حیث تاریخی عربستان صخره ای و عربستان صحرایی مشهورند، چنین تمدنهایی نداشته اند در شبه جزیره عربستان اعراب مختلفی زندگی می کردند که بنا بر محل اقامت و تاریخشان به اعراب مستعربه، اعراب عاربه، اهل وبر، اهل مَدَر تقسیم می شوند.

در شبه جزیره عربستان ادیان مختلفی مورد پرستش بود مانند: پرستش ارواح و مظاهر طبیعت، دین یهود، مسیحیت، زرتشتی گری، بت پرستی. حنفا (پیرو دین ابراهیم بودن). بیشتر از همه ادیان در قبل از اسلام بت پرستی دراین منطقه رواج داشت.
فرهنگ مردم عربستان در مقایسه، با ملل دیگر بسیار پایین بود و افراد باسواد آن انگشت شمار بودند.

آب و هوای عربستان
بنا برآنچه گفته شد کشور عربستان از لحاظ موقعیت آب و هوایی به 5 قسمت تقسیم می گردد:

1- اقلیم ساحلی: یعنی کرانه های واقع بر دریای سرخ و خلیج فارس که در تابستان گرم و در زمستان بارانهای زمستانی دارد.

2- اقلیم ارتفاعات غربی در حجاز: مانند طائف که دمای آن درتابستان گرم و معتدل بود. زمستان خشک است و مانند مکه که تابستان گرم و زمستان پر باران دارد.

3- اقلیم عسر: در جنوب شرقی قرار دارد و دریای آن بر حسب ارتفاع از دریا متفاوت است. در فصل تابستان معتدل است و در زمستان و تابستان بارندگی فراوان دارد.

4- اقلیم نجد: حرارت آن در تابستان زیاد و شب های زمستان آن بسیار سرد است و باران نامنظم در آن می بارد.

5- اقلیم شمالی: دمای آن در تابستان معتدل و زمستان بسیار پایین است و شبها به 4 درجه زیر صفر می رسد.

تاریخ عربستان و مناطق مهم آن
عربستان پس از ظهور اسلام از جنبه های معنوی و سیاسی برخوردار شده تاکنون در زمرة حکومتهای مسلمان بوده است. در دوران به قدرت رسیدن دولت عثمانی، قسمتهایی از آن بخصوص نواحی شرقی جزء قلمرو آن حکومت قرار گرفت. با شکست عثمانی در جنگ جهانی اول و تسلط “عبدالعزیز بن سعود“ بر سراسر خاک عربستان (به کمک جنبش وهابی)، طبق پیمانی که در سال 1927 بین بریتانیا که در عربستان نفوذ داشت و ابن سعود امضاء گردید، کشور عربستان سعودی به عنوان یک کشور مستقل به رسمیت شناخته شد.

حکومت این کشور سلطنتی و در سیطره آل سعود و قوه مقننه آن از یک مجلس شوری تشکیل تشکیل یافته است.
زبان و خط رسمی این کشور عربی است.
عربستان دارای غنی ترین منابع نفت جهان و همچنین حاوی بسیاری از معادن و منابع زیر زمینی است.
از شهرهای مهم آن می توان جده، مکه، مدینه، طائف، ظهران و هفوف را نام برد. پایتخب آن نیز ظهران می باشد.

عربستان دارای چندین بندر مهم نیز هست :
1- بندر جَدّه 2- بندر ظهران 3- یَنبُع 4- حقل 5- جیزان 6- دمام 7- رأس تنوره 8- سعود 9- قطیف 10- جبیل 11- عقیر.

منابع:
اطلس کامل گیتاشناسی / معجم البلدن ج 2/ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه ص 28/473

رود نیل با 6671 کیلومتر طول، طولانی‌ترین رود جهان است. این رود از رشته کوه‌هایی در مرکز قاره آفریقا سرچشمه می‌گیرد و راه طولانی خود را به سمت شمال آغاز می‌کند؛ در طی مسیر، رودهای زیادی که از کوه‌های غرب این قاره سرچشمه گرفته‌اند، به آن می‌پیوندند. رود نیل از کشورهای اوگاندا، سودان و مصر و از شهرهای مهمی چون خارطوم، پایتخت سودان، و قاهره، پایتخت مصر، می‌گذرد و سرانجام به دریای مدیترانه می‌ریزد.
نیل شاهراه حیاتی این کشورهای خشک و بیابانی و سبب برتری موقعیت آنها بر دیگر کشورهای آفریقایی است.
تمدن‌های بزرگ دوران باستان همه در کنار رودهای بزرگ و پر آب پدید آمده‌اند، مانند تمدن بین النهرین در اطراف رودهای دجله و فرات، و تمدن سند در حاشیه رود سند.
تمدن مصر باستان نیز چند هزار سال قبل از میلاد مسیح در کنار رود نیل شکل گرفت و آثار درخشانی از خود باقی گذاشت. بنا بر قول مشهور، این رود همان رودی است که برای عبور بنی اسرائیل به رهبری حضرت موسی علیه السلام به امر خدا شکافته شد و پس از ورود فرعون و سپاهیانش، به هم آمد و آنها غرق شدند.

در جایی که رود نیل به مدیترانه می ریزد، منطقه ای حاصلخیز به نام دلتای نیل قرار دارد. آغاز علم هندسه عملی نیز بدین صورت بود که:
در مصر باستان، زندگانی مردم از راه کشاورزی در سرزمین‌های اطراف نیل می‌گذشت، اما هر سال در فصل بهار، نیل طغیان می‌کرد و زمین‌های مردم زیر آب می‌رفت؛ و زمانی که شدت آب کم می‌شد، زمین‌ها دوباره پیدا می‌شدند، اما تمام نشانه‌های مرز و حد هر زمین، به کلی از میان رفته بود. لذا مصریان قدیم برای حل این مشکل به محاسبه طول و عرض زمین‌ها پرداختند و بدین صورت شالوده هندسه عملی را بنا کردند.
دانشمندان اسلامی مانند ابن سینا از رود نیل و مشخصات آن سخنان زیادی گفته‌اند.

منابع:
اطلس گیتاشناسی؛ ترجمه تقویم البلدان ص 61 و 62 با تلخیص و تصرف

مکه مقدس‌ترین شهر اسلامی است. کعبه و مسجد الحرام در این شهر قرار دارد و زادگاه حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و حضرت علی علیه السلام و بسیاری از بزرگان صدر اسلام و نیز محل بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم بوده است.
این شهر معروف و قدیمی در حجاز در کشور عربستان سعودی و نزدیک دریای سرخ (بحر احمر) قرار دارد و به وسیله بندر جده به دریا مرتبط است. مکه، با بیش از 400هزار جمعیت، بزرگترین شهر عربستان سعودی به شمار می‌آید.
این شهر علاوه بر مکه دارای نام‌هایی همچون « بکّه»، «امّ القری» و «بلدالحرام» نیز بوده است که در قرآن مجید به تمامی این اسامی اشاره شده است.
شهر مکه از روز آغاز آفرینش محترم بوده است. خداوند این شهر را به دعا و درخواست حضرت ابراهیم علیه السلام «بلد امن» (سرزمین امن) قرار داد و هر گونه قتل و کشتار و شکار را در آن حرام و ممنوع فرمود.
این سنت الهی در دوران‌های مختلف محفوظ ماند، حتی در عصر جاهلیت که قتل و کشتار رواج فراوان داشت، حرمت این شهر حفظ می‌شد، و حتی اگر کسی قاتل پدر خویش را نیز در حرم مکه می‌دید با او گلاویز نمی شد. با این حال، حرمت این شهر در دوران خلافت یزید بن معاویه و یک بار نیز در قتل عام حجاج در دهه 60 شمسی شکسته شد.

منابع:
آثار اسلامی مکه و مدینه،‌ ص 21؛ دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج 2، ص 2144